زمستان لیلان امسال (92) تقریباً شبیه سالهای خیلی خیلی قبل بود اکثر اهالی سالها بود منتظر چنین برفی بودند که خداوند مهربان از لطف و عنایت خود بر سرما نازل فرمودند ای کاش لیلانیهای مقیم در شهرهای دیگر ایران هم بودند و در شور و شعف حاصل از بارش این برف سنگین با اهالی لیلان شریک می شدند.

بارش برف در طول چندین روز قریب به  50 سانتی متر رسید و در پی آن هنوز ما بعد از چند روز از گذشت بارش برف سرمای شدیدی را در لیلان تحمل می کنیم.  

تاریخچه پژوهش در قلعه بختک لیلان:

یکی از آثار تاریخی و با ارزش لیلان قلعه بختک است این اثر تاریخی، فرهنگی در سال 1379 با شماره 3750، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این اثر تاریخی همچون نگینی در میان نزدیک به 60 تپه باستانی دیگر لیلان که نزدیک به 50 محوطه از آنها به ثبت ملی رسیده است می درخشد البته لازم به ذکر است تپه های اقماری قلعه بختک لیلان در حال حاضر به این عدد است در صورتی که قبلاً یعنی در اوایل انقلاب و قبل از آن شاید دو برابر این تعداد بود. موقعبت قلعه : وقتی از جاده ارتباطی سمت غرب، وارد لیلان می شوید قبل از رسیدن به شهر لیلان، ابتدا از روی دیوار غربی قلعه بالا رفته و بعد از طی مسافتی حدود 700 متر از سمت شرقی دیواره قلعه خارج و به شهر لیلان وارد می شوید کسانی که اولین بارشان است در اولین برخورد فکر می کنند که از روی تپه ایی بالا رفته اند در حالی که آنها از روی دیواره قلعه عبور کرده اند چون قطر این دیواره ها چیزی حدود 14 متر است یک کمی باور کردنش سخت است برای همین این قلعه در شمال غرب کشور از جمله قلعه های بی نظیر و استثنایی است. قلعه بختک واقعاً بختک است چون آنطور که باید مورد توجه و بررسی و شناسایی علمی قرار نگرفته است . ابعاد قلعه: این محوطه فوق العاده بی نظیر بر خلاف آنچه که عده ایی می گویند بیضی شکل است نیست بلکه بشکل ذوزنقه است یعنی ضلع شرقی آن حدود 1200 متر طول و ظلع غربی آن حدود 900 متر و ضلع جنوبی آن حدود 600 متر و ضلع شمالی آن حدود 700 متر است. وضعیت کنونی قلعه: قسمت های زیادی از سطح قلعه و دیواره های آن بخصوص از سمت شمالی و شرقی توسط کشاورزان و اهالی، با گذشت سالیان، تسطیح و تبدیل به زمین های کشاورزی و مسکونی شده است. تاریخجه پژوهش در قلعه بختک لیلان: بلحاظ ارزش تاریخی و مطالعاتی محوطه قلعه بختک و تپه اقماری آن که اکثراً با قلعه پیوند تاریخی نزدیکی دارند از طرف عده ایی از باستان شناسان و سازمان میراث فرهنگی مورد توجه قرار گرفته است. از جمله: آقای ولفرام کلایس، بررسی هایی در حصار قلعه بختک داشته است گویا وی اظهار نموده است که هرچند تاریخ دقیقی را نمی توان در خصوص قلعه اعلام نمود ولی آثار هزاره اول پیش از میلاد تا دوره اسلامی (ایلخانی) را می توان در سطح محوطه مشاهده کرد. همچنین در سال 1363 آقای دکتر علی اصغر میرفتاح از قلعه بختک بازدید نموده و طی گزارشی با توجه به ابعاد خشتها (9*40*40) و دیوارهای با ارتفاع 3 الی 10 متر، آن را یک دژ مربوط به دوره ساسانی و ماقبل از آن می داند. شاید نام بختک از همان دوره ساسانیان بر این قلعه داده شده است. در سال 1367 آقای امیری در مدت یک ماه اقدام به بررسی و گمانه زنی در قلعه می نماید و در گزارش مقدماتی خود، یافته های معماری از حصار قلعه و همچنین بررسی باستان شناختی منطقه لیلان را ارائه می نماید. در سال 1380 آقای علی صدرایی، عضو هیئت علمی پژوهشکده باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی کشور، برنامه پژوهشی و گمانه زنی به منظور تعیین حریم محوطه باستانی قلعه بختک با همکاری اداره کل میراث فرهنگی استان در منطقه حضور یافته و در این برنامه جهت جلوگیری از تخریب قلعه و همچنین جهت تعیین نمودن حریم قلعه و حصار آن، چندین گمانه در منطقه باستانی قلعه بختک ایجاد نموده و گزارش مصور آن را به پژوهشکده میراث فرهنگی کشور ارائه نموده اند. در سال 1386 در اولین اقدام عملی، نقشه محدوده قلعه و نیز عکس ماهواره ای محوطه تهیه شد. همچنین طی سال 1386 حریم و محدوده قلعه به صورت روشمند، نمونه برداری سفالی شد و امور پژوهشی و کتابخانه ای آن هم اکنون نیز ادامه دارد. برخی اقدامات صورت گرفته در سال طی سال 1386 در حوزه تاریخی فرهنگی قلعه بختک، به شرح زیر آورده میشود

1- نقشه برداری محوطه.

2- تهیه عکس هوایی.

3- کسب مجوز ایجاد پایگاه پژوهشی.

4- تهیه پرونده های ثبتی از تپه های اقماری قلعه.

5- بررسی و شناسایی باستان شناسی محدوده قلعه. تپه های اقماری.

6- نصب تابلوهای راهنما برای تمامی تپه های شناسایی شده در محدوده قلعه بختک .

آخرین اقدام عملی در خصوص قلعه بختک لیلان که از طرف سازمان میراث فرهگی استان آذربایجان شرقی صورت گرفته در سال 1390 بود که درضلع غربی دیواره اقدام به حفاری و خاکبرداری نمودند که علاوه بر این که در سطح دیواره برخی از نشانه های دوره های متأخر نمایان شد منجر به بیرون آمدن یکی از برجک های دیواره گردید که با خشت خام کار شده بود ابعاد این خشتها همچون نمونه های خشت پخته است که در بناهای دوره های ساسانی مرسوم بوده یعنی به ابعاد (9*40*40) می باشند همچنین در این عملیات اقدام به مرمت قسمت هایی از دیواره نمودند که قبلاً از طرف اهالی خاکبرداری و تخریب شده بود. حال اگر به همین منوال از آن حفاظت شود ما در مدت زمان نه چندان دوری شاهد از بین رفتن و محو یکی از برجهای دیواره این قلعه خواهیم شد که نزدیک 1400 سال پیش در زیر تلی از خاک محفوظ مانده است شاید آنروز همه بگویند ای کاش همان بهتر که در زیر خاک مانده بود.

شیز، شهری است در آذربایجان بین مراغه و زنجان، به گفته ی مسعر ابن مهلهل که یکی از جهانگردان نامی است. اکثر این دیدنیها را از وی نقل می کنند، در شیز، کان طلا و نقره و جیوه، زرنیخ زرد و سرب هست، پیرامون شهر بارو است. دریاچه ايی در وسط شهر شیز هست بسیار ژرف، ژرفاسنجی را آوردیم طولش چهارده هزار ذرع و خرده ای بود. به ته ژرفا نرسید!. محیط قطر دریاچه قریب به یک جریب هاشمی است. اگر با آب دریاچه هر خاکی را گل نمایند و آن را در قالب ریزند خشتی از آن بدست می آید از هر سنگی سخت تر است.

(همه آنچه در باره شهر شيز در بالا آمده است در وصف تخت سليمان ميباشد نه شهر شيز اصلي ، شيز اصلي را بايد در ليلان جستجو كرد شيز اصلي در زمان ساسانيان توسط انوشيروان به تخت سليمان كنوني منتقل شده است عظمت شهر شيز بيشتر از آني است كه در تخت سليمان مي بينيم )

آثار تاریخی لیلان:

لیلان دارای آثار تاریخی باارزشی میباشد که باور کردنش کمی برای بعضی ها سخت و برای بعضی ها تعجب برانگیز است. اگر فرصتی باشد به برخی از آنها اشاره خواهم کرد در آن صورت خواهید دید که این آثار نه تنها در منطقه بلکه در ایران بی نظیر هستند. البته از یک شهری که قبلاً پایتخت بوده بعید نیست.

ابسیدین:

یکی از آثار با ارزش و منحصر به فرد لیلان، سنگ ابسیدین (obsidian) است که قدمتی بیش از 12 هزار سال دارد. این سنگ بی نظیر نه تنها در لیلان بلکه در ایران هم اولین است( به نقل از دکتر یوسف مجیدزاده دکترای باستان شناسی و استاد دانشگاه تهران و فرانسه) که توسط بنده(مصطفی پیری زاد لیلان) کشف و به شماره ثبتی x در فهرست آثار ملی ایران به نام مصطفی پیری زاد لیلان ثبت و به موزه آذربایجان اهداء شده است. نمونه بزرگتر از آن را در اثر عدم آگاهی و بی اطلاعی چند سال پیش از دستمان ربودند ولی این یکی را به موزه تحویل دادم و هم اکنون در ردیف اول موزه آذربایجان به نمایش گذاشته شده است. این سنگ ابسیدین بیچاره هم هر ازگاهی تب و لرزی به تنش می نشیند، می دانید چرا؟! از بس که گاهی اوقات نه تنها دیده شده که از موزه ها خود اشیاء را می دزدند گاهی دزدی هویت هم در مورد اشیاء موزه ها هست که شامل این سنگ ابسیدین شده است البته به شکل خفیف و ماهرانه و واقعاً ماهرانه؟!!!!  آنهم از طرف یک کسی که القابی همچون استادی ، الحاجی، فرهنگی، و عضویت در شورای شهر را با خود به یدک می کشید و اخیراًهم به  امانتداری شهر اولین هامی اندیشیده!!!.البته از بعضی ها بعید نیست چون اشیاء عتیقه از دیر باز وسوسه بر انگیز بوده و خیلی ها را به نان و نوایی رسانده و برعکس. ولی این حاج استاد گرامی فرهنگی میخواستند با این دزدی (فرهنگی) به یکی از امانتداران شهر اولین ها بپیوندند که خوشبختانه تبریزی ها این بارگران را بدوش این حاج، استاد،فرهنگی ننهادند.در نتیجه این سنگ ابسیدین در حال حاضر در ویترین خودش در ردیف اول موزه آذربایجان در کنار دیگر دوستانش راحت خوابیده و در کمین شکار اولین نگاههای میهمانان داخلی و خارجی به انتظار نشسته و آنها را یکی یکی شکار می کند....اگر میخواهید ببینید این یکی امتحانش همیشه مجانی نیست ولی به هزینه اش می ارزد.

ادامه مطالب در مورد ابسیدین لیلان:

سنگ ابسیدین مکشوفه از لیلان از حیث بزرگی بنا به گفته کارشناسان باستان شناسی در ایران همتایی ندارد از آنجایی که این سنگ هم در حال حاضر در ردیف اولین های تبریز جا گرفته اولاً نشانه افتخار و سرافرازی شهر لیلان و ثانیاً استان مان است که بدینوسیله برگ زرین دیگری بر تاریخ پر افتخار آذربایجان عزیزمان افزوده است.

گفتنی است در دنیای باستان شناسی مطالعات گسترده ایی در این خصوص صورت گرفته و در ایران هم صورت می گیرد بطوریکه ازطرفدانشگاه تهران برای بررسی مقدماتی چند نفر به لیلان آمده بودند ولی انتظار می رود اگر مسئولین امر جهت بررسی و تحقیق عمیق تر موضوع گامهای موثری بردارند قطعاً به یافته های با ارزش تری در مورد شهر لیلان دست خواهند یافت. مطمئناً این یافته سر نخهایی از یک تجارت فوق العاده با ارزش بین المللی از دنیای باستان را به ما نشان خواهد داد که از طریق لیلان با دنیای باستان در ارتباط بوده است. با اثبات این مبادله تجاری این مدعا که از لیلان یکی از شاخه های جاده ابریشم عبور می کرده را نیر قوی تر خواهد کرد.  

لیلان:

شهر لیلان یکی از شهرهای باستانی دنیای قدیم است که در ایران در استان آذربایجان شرقی در 20کیلومتری شهرستان ملکان واقع شده است. این شهر هر چند از نظر تاریخی از اهمیت تاریخی ویژه ایی برخودار است ولی آنچنانکه باید در افکار عمومی ناشناخته باقی مانده است. و دلیل آن به نظر من در عدم آگاهی و اطلاع رسانی از جانب ... بوده است.

مسجد جامع ليلان:

هيئت باستان شناسان آلماني كه در مورخه 12 مه سال 1971 ميلادي (يعني 39 سال پيش) از ليلان ديداري به عمل آورده اند در كتاب (باستان شناسي در ايران) ترجمه مهندس سروش حبيبي مي نويسد كه ليلان دهي است واقع در شمال شرقي مياندوآب و (جنوب شرقي ملكان) كه سه مسجد نوساز دارد در يكي از آنها كه در سال 1343 هـ . ق بنا شده است دو پايه ستون سنگي در زير شمعهاي چوبي نگهدارنده سقف پنهان شده است ولي با اين همه مي توان تشخيص داد كه اينها پايه ستون هاي قديمي بودند كه در اينجا دوباره بكار رفته اند و لازم به ذكر است اين مسجد از آن زمان تاكنون بيش از سه بار تجديد بنا گرديده است و آثاري از قدمت آن در حال حاضر وجود ندارد.

این هیئت آلمانی در این سفر خود که از مسجد جامع لیلان و مسجدسادات و صاحب الزمان لیلان دیدار داشته اند با کنجکاوی و دقت تمام از پایه ستون هایی که در زیر ستون بکار رفته بوده مورد بررسی و شناسایی قرار داده و حتی طراحی نموده اند و در کتاب خود درج کرده اند و بنا بر اظهار کارشناسی آنها این پایه ستونها عنصر هنر اشکانی داشته و از جای دیگر به اینجا آورده شده اند.به نظر می رسد این نظریه کاملاً صحیح باشد زیرا لیلان از آنجایی که لیلان دارای چندین محوطه ای اشکانی است پس در نتیجه این نظریه بعید به نظر نمی رسد.

اما سرنوشت زیر ستو نهای مسجد جامع لیلان چه شد؟؟؟؟

لازم به ذکر است در زمان باز سازی مسجد جامع لیلان بنده که کمی از آثار فرهنگی سر در می آوردم به خود جرأت دادم و خودم را پیش کشیدم به کسانی که امورات باز سازی مسجد را بر عهده داشتند توصیه کردم مواظب این سنگ ها باشند ولی انگار گوش هیچ کسی بدهکار این حرفها نبود که نبود !!!! به من گفتند بهتره که تو هم به ابن کارها کاری داشته باشی بگذار افراد خیر کار خیر خودشان را انجام بدهند .... تا اینکه بالاخره مسجد را تخریب و همه آن 11 ستونهای طراحی و شناسایی شده توسط آلمانیها نمی دانم چی شدند و هموز هم از سرنوشت آنها هیچ خبری نیست حتی بعداً از امنای مسجد جویای سرنوشت آن زیر ستونها شدم که اظهار بی اطلاعی کردند!!!  اما از برخی از ریش سفیدان و امنای مسجد در باره ی چگونگی نصب آنها در زیر ستونهای مسجد پرسیدم گفتند که موقع باز سازی مسجد در قدیم وقتی می خواستند ستونهای مسجد را بر پا کنند برای تهیه زیر ستونها یکی گفت من سنگ مناسب در خانه دارم و آن یکی گفت من هم یکی دوتا دارم و بالاخره تعداد 11 عدد سنگ آوردند و ما هم آنها را در زیر آن ستوها قرار دادیم . حال به نظر شما اینها از کجا این زیر ستونها را آورده اند؟ برای ما کاملاً روشن و واضح است، از تپه های اقماری لیلان آورده اند. پس بنا بر این حدس و گمان هیئت باستان شناسی آلمانیها به واقعیت خیلی نزدیک است.

جالب است بدانید هم اکنون نیز از این نوع سنگها باز هم هست. اگر از آنها خوب نگهداری شود قطعاً در آینده در شناسایی تاریخ شهرمان کمک با ارزشی خواهد کرد.