7 تپه تاريخي ليلان از شهرستان ملکان در فهرست آثار ملي ثبت شد:

محمدي ،رئيس سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي وگردشگري آذربايجان شرقي اضافه کرد: اين تپه هاي تاريخي شامل «تپه شيرين کند » به موقعيت جغرافيايي بخش ليلان – دهستان ليلان جنوبي مربوط به قرون اوليه و ميانه اسلامي با شماره 28042 ، « تپه باغچه اوستو » به موقعيت جغرافيايي بخش ليلان – دهستان ليلان جنوبي مربوط به دوره اشکاني با شماره 28057، «تپه ديمان تپه سي » به موقعيت جغرافيايي بخش ليلان – دهستان ليلان جنوبي مربوط به دوره کالکولتيک و دوره تاريخي با شماره 28063 ، « تپه امير شرع خرابه لر » به موقعيت جغرافيايي بخش ليلان – دهستان ليلان جنوبي مربوط به قرون ميانه اسلامي با شماره 28064 ، «تپه آشاغاچاللي خرابه » به موقعيت جغرافيايي بخش ليلان – دهستان ليلان جنوبي مربوط به قرون ميانه اسلامي با شماره 28066 ، « تپه عشقلي » به موقعيت جغرافيايي بخش ليلان – دهستان ليلان جنوبي مربوط به دوره اشکاني با شماره 28067 ، « تپه خردالارآغزي » به موقعيت جغرافيايي بخش ليلان – دهستان ليلان جنوبي مربوط به دوره اشکاني و قرون ميانه اسلامي با شماره 28068 است.

جلگه‌ لیلان میاندوآب از آبرفت رودخانه های جغاتی و تاتائو و موردو (مردق) و لیلان چای تشکیل شده و منتهی به دریاچه ارومیه است. شهرستان میاندوآب در حد فاصل بین شهرهای  ملکان، مهاباد ،بوکان و شاهین دژ واقع شده‌است و در واقع پل ارتباطی برای استان‌های آذربایجان‌غربی، آذربایجان‌شرقی محسوب می‌گردد آب و هوای منطقه متغیر بوده، دارای تابستانهای نسبتاً گرم و زمستانهای مختصر سرد می‌باشد. میزان بارش متوسط در منطقه ۲۸۹میلی لیتر ثبت شده‌است.

جلگه لیلان و میاندوآب یکی از جلگه های معروفی است که در زمانی نه چندان دور کشت پنبه رونق زیادی داشته است ولی هم اکنون کشت چغندر قند و سیب رواج بیشتری دارد بطوریکه یکی از معروفترین سوغاتی های میاندوآب، قند میاندوآب است. ضمن اینکه انگور لیلان با توجه به اشاره حمدالله مستوفی قزوینی در ص 100 نزهۀ القوب (740 هـ  ق) یعنی از هفتصد سال پیش تا حالا از جایگاه ویژه ایی در منطقه همچنان برخوردار است.

چشمه جغالوبولاغی لیلان

چشمه جغالو بولاغي یکی از  چشمه های آب شيرين منطقه لیلان است.

این چشمه در ضلع شمال غربي روستاي جغالو در يك محوطه ي باز طبيعي و سر سبز و چمن طبيعي واقع شده است آب آن هرچند جوشش سالهاي قبلي را ندارد ولي با اين همه قسمتي از نيازهاي كشاورزان و دامداران محلی را تأمين مي كند از نظر گردشگري هم مكان مناسبي بران گردشگران و دوستداران طبيعت مي باشد. از ويژگي هاي منحصر به فرد آن شكار لحظه هاي غروب خورشيد است که تصاویری از آن را بعداً بنمایش خواهم گذاشت.

این چشمه آب یکی از چشم اندازهای با ارزش منطقه ی ما است.

لازم میدانم اشاره کنم اهالی برای ازدیاد آب آن هیچ تلاشی نکنند مثلاً دهانه آنرا کنده کاری و ... نکنند زیرا آب از مبداء کم شده است و ربطی به دهانه آن ندارد. 

چشمه جوشان آب شور شیرین کند

چشمه جوشان آب شور شیرین کند از جمله جاذبه های شهر لیلان در روستای  شیرین کند است

اين چشمه در كنار رودخانه ليلانچاي نزديك روستاي شيرين كند و سر راه روستاي شيرين كند به روستاي جغالو واقع شده است اطلاعات دقيق علمي از خواص آن در دست نيست ولي آنچه از نقل و قول اهالي بومي بر مي آيد آب اين چشمه جوشان خاصيت فوق العاده درماني نسبت به امراض پوستي دارد در گذشته هاي نه چندان دوراين مكان براي خيلي از افراد محل نام آشنايي بوده و هنوز هم نقش خاصيت درماني آن از اذهان عمومي مردم منطقه پاك نشده است . از ديگر خاصيت اين چشمه آب شور ، جوشش هميشگي آن چه در خشكسالي و چه در پر آبي است هرچند شايد آب آن در كم آبي كمي پايين بيايد ولي معمولاً آب آن در حال جوشش بوده و مازاد آن به رودخانه ي ليلان چاي مي ريزد . اطراف اين چشمه ي آب يك محل زيبا و داراي چشم انداز دل انگيزي از مناظر طبيعت رودخانه ي ليلانچاي است. 

تفرجگاه آرپا دره سي لیلان:

تفرجگاه آرپادره سي يكي از زيباترين و بهترين نمونه منطقه گردشگري شهر ليلان است اين تفرجگاه در ورودي روستاي آرپادره سي كه يكي از دورترين روستاهاي بخش ليلان میباشد واقع شده است و خوشبختانه تا جاده دست رسی به آن از دوطرف قابل دست رسی است.

1)- از سمت لیلان: ازجاده میاندوآب ملکان سمت راست ابتدا از روستای ممدل به روستای قره خضر و شهر لیلان- روستای حسن آباد لیلان- روستای حوریلر تازه کند-روستای تورآغای- روستای قوش قیه-روستای قوشبلاغ- روستای آرپادره سی میرسیم. که دقیقاً  7 /31  کیلومنر می باشد.

2)- از سمت ملکان نیز به همین مسافت است.

خوشبختانه از هر دو مسیر جاده تا دم چشمه آب آرپادره سی لیلان آسفالت می باشد.

  این روستا از نظر تفريحي از جمله بهترين نمونه هدف گردشگري بخش ليلان ميتواند باشد این تفرجگاه بواسطه وجود یک آب معدنی منحصر بفرد با خواص درمانی فوق العاده موثر مشهور شده است آب معدني آن در نوع خود بي نظير و خيلي قابل توجه بوده و هست چشمه ي آب معدني آرپادره سي به نوبه خود مهمانان زيادي را در طول سال به خود جلب می کند. اهالی این روستا هم واقعاً با فرهنگ و مهمان نواز هستند زیرا بارها شده که خیل عظیمی از گردشگران در زمین های اطرف این چشمه برای استراحت چادر زده و از درختان خشک آنها استفاده نموده اند ولی آنها هیچ اعتراضی به آنها نکرده اند فقط از آنها درخواست نموده اند که لطفاً از شکستن درختان سبز و سالم و روشن کردن آتش بر روی یونجه زارها و چمن زارها خودداری نمایند و مردم هم بلحاظ غنای  فرهنگی خود آنها را رعایت می کنند و انتظار می رود بیش از این هم رعایت بفرمایند ان شاالله. 

خواص درمانی آب چشمه

خواص آب چشمه این است که براي درمان امراض كليوي (سنگ کلیه) بسیار بسیار مفید بوده و علاج آنی دارد.  زیرا نگارنده خود شخصاً آزمایش کرده و حتی برای دوستان خود نیز از آب آن برده  و نتیجه خوبی داده است, شما هم می توانید از آن استفاده و امتحان نمایید منظورم آنهایی هستند که اولین بار این مطالب را میخوانند والا اهالی بومی بهتر از من به این مسئله واقفند.

اما دره های سر سبز و كوههاي آن براي اهل طبیعت خیلی قابل استفاده و فرح بخش است همانوریکه گفتم اين مكان نام آشنايي براي گردشگران محلي است. و در طول سال بخصوص در ایام تعطیلات و جشن ها و مخصوصاً در در تعطیلات نوروزی و 13بدر یکی از اماکن پر ازدهام منطقه لیلان می باشد.

كوه بابا گرگر:

كوه مقدس و تاريخي باباگرگر يا باباگل گل يكي از مرتفع ترين كوههاي اطراف ليلان است

اين كوه بدليل زيارتي بودن آن از قديم الايام در بين مردم از قداست بي نظيري بر خوردار است علاوه بر آن چشم انداز زيبايي هم براي اهل طبيعت دارد دامنه ي شمال غربي كوه كه مشرف به رودخانه ي ليلانچاي است پوشيده از چمن طبيعي میباشد  که البته در سالهاي اخير بدليل عدم آگاهي و رسيدگي مسئولين مربوطه اين منطقه ي زيبا و تاريخي و تفريحي از جهات مختلف شديداً مورد تهديد و تخريب قرار گرفته است از جمله تبدیل آن به محل گورستان روستای همجوار (فتح الله کندی ) شده است و مقداری هم جز حریم لیلانچای و مقداری هم به زمین کشاورزی تبدیل شده است نگارنده در این محوطه یک تپه باستانی را نیز شناسایی کرده بودم که متأسفانه آنرا هم با خاک یکسان نموده اند  با اين همه دامنه هاي اين كوه با شكوه و زيبا محل مناسبي براي گذران اوقت فراغت و تفريح و ورزش است.

مسجد جامع ليلان:

هيئت باستان شناسان آلماني كه در مورخه 12 مه سال 1971 ميلادي از ليلان ديداري به عمل آورده اند در كتاب (باستان شناسي در ايران) ترجمه مهندس سروش حبيبي مي نويسد كه:

ليلان دهي است واقع در شمال شرقي مياندوآب و (جنوب شرقي ملكان) كه سه مسجد نوساز دارد در يكي از آنها كه در سال 1343 هـ . ق بنا شده است دو پايه ستون سنگي در زير شمعهاي چوبي نگهدارنده سقف پنهان شده است ولي با اين همه مي توان تشخيص داد كه اينها پايه ستون هاي قديمي بودند كه در اينجا دوباره بكار رفته اند و لازم به ذكر است اين مسجد از آن زمان تاكنون بيش از سه بار تجديد بنا گرديده است و آثاري از قدمت آن در حال حاضر وجود ندارد

داش آلتي:

منطقه داش آلتي در سمت جنوب غربي روستاي قاشقچي واقع شده كه از جمله محلهايي است كه براي عده ايي از علاقمندان نام آشنايي است اين محل كه يك پديده اي طبيعي زيبايي است از فرسايش سنگ و خاك بوسيله ي آب چشمه كه هم اكنون نيز آب چشمه ي آن جاري است بوجود آمده اينجا به دليل سر سبزي و بريدگيهاي بزرگ سنگي و وجود يك پناهگاه طبيعي و چشمه هاي آب شيرين هر ساله عده ي زيادي را به سوي خود جلب مي كند.

  پل تاریخی لیلان:

پل لیلان این اثر در تاریخ ۹ اردیبهشت ۱۳۸۲ با شمارهٔ ثبت ۸۳۹۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مــوقعیـت بنا: این پل در یک کیلومتری جنوب شهر لیلان بر روی رودخانه لیلان چای بنا گردیده است. این پل در روزگاران گذشته راه ارتباطی همدان، کردستان و مراغه و تبریز را در برمی گرفته است و اکنون به واسطه جاده جدید الاحداث میاندوآب ملکان ارتباط از این طریق انجام می گیرد و در حال حاضر پل ارتباطی است برای رسیدن به چاده سرچم(تهران) و روستاهای تورچی, فتح الله کندی، قره گل,شیطان آوا(لطف آباد), شیرین کند, محسن آباد (جین قره) می باشد.

رودخانه لیلان چای از کوهستانهای جنوبی سهند سرچشمه گرفته و بعد از طی مسافتهای طولانی و عبور از ده ها روستا و ایجاد جلگه لیلان در نزدیکی شهر میاندوآب به رودخانه زرینه رود می پیوندد و در نهایت به دریاچه ارومیه می ریزد.

پیشینه تاریخی پل لیلان چای:

  پل لیلان چای بلحاظ اینکه هیچگونه کتیبه یا مستندات تاریخی ندارد به یقین نمی توان برای آن تاریخ دقیقی ذکر کرد ولی از نظر نوع معماری می توان آنرا به دوره صفوص نسبت داد ولی شکی نیست که از دورانهای قبل نیز پلی در اینجا احداث شده باشد زیرا  رودخانه لیلان چای علاوه بر اینکه جلگه حاصلخیز لیلان را آبیاری می کرده باعث بوجود آمدن تمدن و فرهنگهای بسیار کهنی از دورانهای پیش از تاریخ در اطراف این رودخانه بوده است. از جمله این فرهنگها میتوان به تپه چمن و الله قلی و تپه چمن و ... به تپه های دوران تاریخی و اسلامی اشاره نمود.  معماری پل دارای سه دهنه می باشد. اندازه دهنه ها یکسان و جهت پل تقرباً بصورت شمالی- جنوبی بوده و در قسمت شرقی پل موج شکن ها بصورت مثلثی بوده و در قسمت غربی پل نیز به سه نیم دایره و بصورت پشت بند وجود دارد. مصالح بکار گرفته شده در این پل عبارت از آجر که در قسمتهای طاقها و نیز بالای پل بکار رفته و سنگهای تراش دار که در قسمت پایه ها و موج شکنها و پشت بندها بکار رفته است. ابعاد این سنگها در حدود ۲۰×۳۰ سانتیمتر، ۲۰×۵۰ سانتیمتر و ۶×۲۲×۲۲ سانتیمتر می باشند. ارتفاع پل از جان پناه پل تا سطح رودخانه ۴۹۰ سانتیمتر و ارتفاع موج شکنها ۱۳۰ سانتیمتر و طول پل ۲۴ متر می باشد. عرض پل ۶۵۰ سانتیمتر و فاصله دهانه ها از هم ۴۴۰ سانتیمتر و ارتفاع طاقها ۳۵۰ سانیتمتر می باشد. پشت بندهای نیم دایره پل ۲۲۰ سانیتمتر و بصورت نیم دایره هستند طاقهای پل بصورت جناغی و در وسط نوک نیزه طاق یک سنگ سفید آهکی بکار رفته است و بطور کلی تا ارتفاع ۱۳ سانتیمتری سنگ از آن به بعد مصالح آجر بکار رفته است. موج شکنها و پشت بندها تا همان ارتفاع ۱۳۰ سانیتمتر می باشد.

این پل در سالهای اخیر نمی دانم به علت بالا بودن سطح آگاهی برخی ها و یا به علت عدم درک وآگاهی برخی ها بشدت مورد بی حرمتی قرار گرفته است لذا در عرض یک سال شاید بیش از دوبار از ناحیه پایه ستونها مورد تخریب قرار گرفته است

واقعاً خیلی خیلی جای تأسف است که این پل باعظمت بعد از طی حداقل 400 سال سالم و بدون کوچکترین بی حرمتی به نسل ما به ارث رسیده ولی در این سالهای اخیر که بقول خودمان با فرهنگ و آگاه و پیشرفته هستیم اینگونه آثار فرهنگی خود را با دستان خودمان تخریب می کنیم . یک مطلب راجع به علت تخریب پل ها لازم می دانم بیان کم و آن اینکه بعضی ها شنیده اند که در زیر پایه پل ها گنجی هفته است!!!! واقعاً خرافه ایی بیش نیست زیرا چطور ممکن است گنجی را در زیر پایه پلی که هر لحظه ممکن است در اثر جاری شدن سیل خراب شود و یا محلی که همیشه در معرض دید مسافران است گنجی را مخفی کرد؟؟؟!!!

واقعاً خود این پل ها, نوع معماری آنها , استحکام آنها, کاربری آن ها, نوع مصالح بکاررفته در آنها, دقت و محاسبات فنی در آنها و از همه مهمتر مسیر و محل احداث پل ها  داستانهایی دارد که برای هر شهر و روستایی حکایتهایی دارد حال چه گنجی بهتر از این آثار تاریخی وجود دارد که در گوشه و کنار این مرزوبوم احداث شده است ؟

نگارنده که سالهای سال است از این پل در فصول مختلف از آن عکس گرفته و میگیرم این بار بعد از بارش برف سنگی در اواخر آذر ماه سال 92 برای عکس برداری به سمت قرمزی کورپی (پل لیلان چای ) رفته بودم باز هم دیدم که افراد ناآگاه و بی اطلاع برای چندمین بار اقدام به تخریب قسمتی از پل کرده اند. !!!!!!!  

اما یک سخن حسابی:

 پل لیلان چای( قرمزی کورپی ) تنها از طرف بعضی افراد کم اطلاع که به خیال خودشان بدنبال گنج هستند مورد بی مهری قرار نمی گیرد بلکه این پل مظلوم که روزگاری بارگران اهالی منطقه و شهرهای دیگر کشورمان را که بر دوش خود تحمل میکرد گویا این بار نیر باید تحمل بی مهری و بی توجهی برخی افراد به اصطلاح  آگاه و حتی مسئولین را باید تحمل کند ! و عجب اینجاست در منطقه لیلان و ملکان ما تنها دو تا پل تاریخی داریم یکی در لیلان و دیگری که روستای قلی کندی واقع شده است.

پل لیلان چای حداقل 400 سال قدمت دارد  و لی پل قلی کندی حد اکثر 150 سال دارد اما در پوسترها در بروشورها و در محافل همیشه صحبت از پل قلی کندی است و بس گویا فقط شهرستان ملکان با تمام روستاها و بخش هایش یک پل تاریخی دارد نمی دانم این پل چرا از قلم و از بیان می افتد مثلاً در معرفی افراد نخبه شهرستان در پوستر ها و بنرها بجای اینکه از تصویر این اثر مهم هم استفاده کنند تنها از تصویر پل قلی کندی استفاده کرده اند شما یک نمونه پیدا نمی کنید که در شهرستان ما برای تبلیغ از تصویر پل لیلان استفاده شود مثلاًدر راهنمای تلفن شهرستان ملکان شما می بینید همین مسله تکرار شده است در هیچ اداره ایی تصویر پل لیلان دیده نمی شود کمتر کسی در منطقه ملکان از وجود چنین پلی در شهرستان ما خبر دارند ولی از از قیرلار کورپو سی قلی کند چرا. من یک باستان شناسم برای من فرقی نمیکد آثار مربوط به چه روستایی یا شهری و حتی چه کشوری است برای همه آنها یک ارزش خاصی قائل هستم ولی این همه بی لطفی چرا و به چه بهانه یی باید نادیده گرفته شود آنهایی که در این زمینه و در اطلاع رسانی مسئولند چرا کوتاهی می کنند؟؟؟        

کبوترخانه:

اهميّت كبوتر و كبوتر خانه در منطقه ليلان و ملكان:

اهمیّت کبوتر و کبوتر خانه در ایران و فرهنگ ایرانی بحدّی است که در بسیاری از متون تاریخی و ادبی به آن اشاراتی شده و حتّی اشاراتي در اشعار شاعران و ضرب المثل هایی در در میان اقوام مختلف ایرانی وجود دارند که بنوعی در حدّ بسیار بالایی از گره خوردن زندگی جامعه ی بشری ایرانیان را با کبوتر نشان میدهد.نمونه ی بارز این همزیستی را هم اکنون در گوشه و کنار شهرها و روستاها بخوبی می توانیم ببینیم، چرا که گاهی اوقات در گوشه ی حیاطی یا در کنار مزرعه ای یا کنار کارگاههايی شاهد نگهداری کبوتران صحرایی و کبوتران دست آموز هستیم و این امر بیانگر علاقه ی وافر انسان به کبوتر است که ریشه در تاریخ کهن و فرهنگ دیرین این ملّت با تمدّن ایران زمین دارد .

ولی متأسفانه اكثر اوقات به كساني كه كبوتر نگه ميدارند به ديده كبوتر باز و حقارت مي نگرند بطوريكه نگارنده همين موضوع را در فالب يك مقاله ي 50 صفحه ايي به يكي از مسئولين منطقه ي خود نشان دادم تا در صورت امكان ترتيبي دهند تا بصورت منسجم در اين باره تحقيق شود چون منطقه ي ما از اين لحاظ يكي از مناطق بي نظير آذربايجان و حتي ايران است ولي ايشان با كمال تعجب بجاي حمايت،  فرمودند « من خيلي وقت پيش قوش بازي را كنار گذاشته ام » !!!

اما نباید این نکته را فراموش کنیم که هدف انسانها از نگهداری آن صرفاً كبوتر بازي بوده بلكه بهره برداري اقتصادی، غذایی و کودورزی آن بوده، که خود مقوله ای جداگانه ايي است كه از اهميّت زيادي برخوردار است. خیلی ها هستند تنها از نظر رواني به صدای خاصّ آن علاقه دارند، و از شنیدن صدای ( krim krin ) آن لذّت می برند، بعضی ها از پرواز های بلند و دور و دراز آن لذّت میبرند و حتی مسابقاتی هم اجرا می نمایند، برخی از معلّق زدن مکرّر آن، و عدّه ای ازانواع رنگهای سروگردن و بال و پرهای آن لذّت می برند. و بعضي ها به کبوتر بدیده ی تقدّس می نگرند و آنرا مظهرآزادی و آزادگی میدانند، وعدّه ایی به جوجه آن از منظر درمانی مینگرند، که چنین هم هست. و بالاخره هر کسی از ظنّ خود یارش شده است. بنابر اين پرداختن به امر نگهداري كبوتر يك موضوع و امري است فراتر از آنچه كه بعصي ها با عينك بد بيني به آن مي نگرند.

 این پرنده ( کبوتر ) بلحاظ سازگاری آب و هوایی، در چهار اقلیم ایران قادر به زیست است بطوری که در جای جای ایران از زمانهای قدیم شاهد برجهای کبوتر بوده ایم که برخی از آنها از نظر تاریخی و باستان شناسی جای بسی تا مّل و تعمّق دارد.

معماری ساختمان برجها:

ساختمان برج ها و كبوتر خانه ها از نظر معماری واقعاّ شگفت انگیز و جالب توجّه است بوریکه : (( الیزابت بیزلی )) یک بانوی پژوهشگر انگلیسی می نویسد : « فقط بخاطر ساختمان تجسّمی و دلفریب و شاهکاری که در داخل این برجها بکار رفته ارزش و اهمیّت آنرا دارند که هیأت هائی برای دیدن آنها به اصفهان بیایند، حتّی اگر سلجوقیان و شاه عبّاس کبیر هم ساختمانهائی در این شهر با شکوه و جلال بر پا نکرده بودند.»

کهن ترین سند کتبی در مورد کبوترخانه ها:

کهن ترین مدرک ( سند کتبی ) درمورد کبوتر، متعلق به پنجمین سلاله ی مصر باستان است که به سه هزار سال پیش از روزگار ما بر می گردد ،

طبق آنچه که از پروفسور لپسیوس برچ Lepsius M.Birch به جای مانده، نام کبوتر در ردیف اسامی غذاهای سلاله ی قبل از آن نیز ذکر شده ،

پلین Plin نویسنده لاتینی رم باستان که در سال 114 میلادی در گذشته می نویسد که رومیها برای کبوتر بهای گزافی می پرداختند و نسب نیاکان خویش را به کبوتر نسبت میدادند [توتمیسم ] .

در همان زمان هلندیها هم نسبت به کبوتر مثل رومیان قدیم علاقه نشان می دادند.

همچنین در تاریخ آمده که برای سلاطین ایران و توران هم کمیاب ترین کبوترها را می فرستادند. حتی اهمیّت کبوترخانه ها در تاریخ ایران چنان بوده که غازان خان مغول در کنار سایر اقدامات برای احیای کشاورزی ایران، فرامینی جهت حفظ و نگهداری کبوتران وکبوترخانه ها صادر کرده است .

در سال 1600 میلادی اکبر شاه گورکانی در هندوستان برای کبوتر اهمیّت بسزائی قائل بود و در سرای او هرگز کمتر از بیست هزار کبوتر یافت نمی شد. تاریخ نویس دربار ( اکبر شاه ) می افزاید که: « علیحضرت با آمیزش دادن نژادهای مختلف، عملی که قبل از آن هرگز صورت نگرفته بود ، به حد حیرت آوری نژادهای کبوتران را بهبود بخشید.»

قداست و احترام کبوتر و کبوترخانه:

قداست و احترام کبوتر و بواسته ی آن کبوترخانه در زمانهای قدیم بحّدی بوده که در عصر صفوی امتیاز ساختن ( کبوتر خانه ) نه تنها به بیگانگان، حتّی به ایرانیان غیر شیعه نیز داده نمی شده است. همچنین یکی از نذورات اکثر ایرانیان را به هنگام عزیمت یا قبل از عزیمت به مشهد مقدس برای زیارت مرقد مطهر امام هشتم (ع ) ، خرید گندم وتغذیه ی کبوتران حرم، تشکیل می داد. بنابراین وجود کبوتر دراکثر اماکن مقدّس و تغذیه ی آنها توسط زائرین یکی از بارز ترین روابط انسانی و عاطفی و فرهنگی ومذهبی ایرانیان را نشان می دهد.و همینطور در مراسم تعزیه سید سالار شهیدان امام حسین ( ع ) نیز از وجود این پرنده به عنوان سمبل آزادگی استفاده می کنند.

ارزش اقتصادی کبوترخانه ها:

یکی از مقوله های چندین هزار ساله ی ما ایرانیان کشاورزی است، و بعید نیست که اجداد ما از کمبود و مشکل آب و عدم زمینهای حاصلخیز زراعی رنج نبرده باشند. اما مسلماً آنها برای جبران این نقیصه حتماً چاره ای نیز اندیشیده اند، مثلاً برای حل مشکل کم آبی به ایجاد قنات و کاریز پرداخته اند در يقيناً برای تهیّه و گِِرد آوری کود در امر کشاورزی نیز حتماً تلاشها یی کرده اند، زیرا کهن ترین مدرک برای این ادّعا به زمان زرتشت پیامبر ایران باستان بر می گردد، که برای اوّلین بار انعکاس ضرورت کود ورزی را در وندیداد می بینیم؛ جائی که زرتشت از اهورا مزدا پرسد: پنجمین جائی که از زمین به حد اکثر شادمانی وخوشبختی است کجاست؟ اهورا مزدا پاسخ می دهد : « زمینی که رمه ها واحشام بسیاری درآن کود بیشتری بیارد.»

بنابر این بخاطر اهمیّت کود ورزی زمینهای کشاورزی، بجاست که ما نسبت به گذشته ی خود (سنّت) جاهل، و نسبت به آینده ی خود ( صنعت ) بی تفاوت نباشیم، و با تلفیق سنت و صنعت گامی در جهت احیای صنعت پرورش و نگهداری کبوتر برداریم و به ساخت کبوترخانه های مدرن و مجهّز بپردازیم. چرا که در کوتاه ترین زمانِ ممکن یکی از با ارزش ترین تجربیّات بشری از لحاظ صنعت غذایی، کود ورزی و معماری با ارزش و اصیل ایرانی به فراموشی سپرده خواهد شد. بطوری که الان شاهد رواج صنعت مرغداری با پرورش و تولید انبوهی از گوشت های طیور کم خاصیّت و رواج سیل آسای کودهای شیمیائی بجای کود های حیوانی هستیم و بخوبی هم میدانیم که چقدر این اینها ( کودهای شیمیایی ) برای خاک زمین های زراعی مضر و زیانبارند. باید بهوش باشیم که جداً سزاوار نیست راههای تجربه شده هزاران ساله نیاکان خود را به این سادگی بباد فراموشی سپرده و در بست رهایشان کنیم. از نظر كارشناسان اقتصادی این پرنده ( کبوتر ) گاهی اوقات بلحاظ بهره برداری اصولی و تکثیر وپرورش منطقی دارای ا رزش افزوده ی زیادی است، بطوریکه یک کبوتر خانه و برج دو هزار قطعه ای کبوتر – که با هزینه ی بسیار کمی از نظر تغذیه و نگهداری صورت می گیرد – با یک واحد مرغداری 000/10 هزار قطعه ای می تواند رقابت می کند. ضمن آنکه تبعات زيست محيطي و بهداشتي و کیفیّت تغذيه گوشت کبوتر را كه بمراتب خیلی بالاتر از مرغ و سایر پرندگان است را در نظر بگیریم. حال جهت احیاء و بهبود کبوترخانه و تبدیل آن به یک صنعت مدرن و باکیفیت، حمایت های قانونی و دولتی و پشتوانه قوی از جانب مسئولین را می طلبد. ولی امروزه از آنجا که زندگی ماشینی خیلی از مسائل عاطفی را از میان برده، به طبع آن توجّه انسانها هم نسبت به کبوتر خیلی کمتر شده و این فرهنگ همانند بعضی از فرهنگ های اصيل دیگر در حال فراموشی و از بین رفتن است

 حـيــدر بـابـا كهليـكلرون اوچاندا

كول ديبينن دوشان قالخيب قاچاندا

باخجالارون چيـچـكلنيب آچاندا

بيزدنده بير ممكن اولسا يادايله

آچيلميان اوركلري شاد ايله