7 تپه تاريخي ليلان از شهرستان ملکان در فهرست آثار ملي ثبت شد:

محمدي ،رئيس سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي وگردشگري آذربايجان شرقي اضافه کرد: اين تپه هاي تاريخي شامل «تپه شيرين کند » به موقعيت جغرافيايي بخش ليلان – دهستان ليلان جنوبي مربوط به قرون اوليه و ميانه اسلامي با شماره 28042 ، « تپه باغچه اوستو » به موقعيت جغرافيايي بخش ليلان – دهستان ليلان جنوبي مربوط به دوره اشکاني با شماره 28057، «تپه ديمان تپه سي » به موقعيت جغرافيايي بخش ليلان – دهستان ليلان جنوبي مربوط به دوره کالکولتيک و دوره تاريخي با شماره 28063 ، « تپه امير شرع خرابه لر » به موقعيت جغرافيايي بخش ليلان – دهستان ليلان جنوبي مربوط به قرون ميانه اسلامي با شماره 28064 ، «تپه آشاغاچاللي خرابه » به موقعيت جغرافيايي بخش ليلان – دهستان ليلان جنوبي مربوط به قرون ميانه اسلامي با شماره 28066 ، « تپه عشقلي » به موقعيت جغرافيايي بخش ليلان – دهستان ليلان جنوبي مربوط به دوره اشکاني با شماره 28067 ، « تپه خردالارآغزي » به موقعيت جغرافيايي بخش ليلان – دهستان ليلان جنوبي مربوط به دوره اشکاني و قرون ميانه اسلامي با شماره 28068 است.

جلگه‌ لیلان میاندوآب از آبرفت رودخانه های جغاتی و تاتائو و موردو (مردق) و لیلان چای تشکیل شده و منتهی به دریاچه ارومیه است. شهرستان میاندوآب در حد فاصل بین شهرهای  ملکان، مهاباد ،بوکان و شاهین دژ واقع شده‌است و در واقع پل ارتباطی برای استان‌های آذربایجان‌غربی، آذربایجان‌شرقی محسوب می‌گردد آب و هوای منطقه متغیر بوده، دارای تابستانهای نسبتاً گرم و زمستانهای مختصر سرد می‌باشد. میزان بارش متوسط در منطقه ۲۸۹میلی لیتر ثبت شده‌است.

جلگه لیلان و میاندوآب یکی از جلگه های معروفی است که در زمانی نه چندان دور کشت پنبه رونق زیادی داشته است ولی هم اکنون کشت چغندر قند و سیب رواج بیشتری دارد بطوریکه یکی از معروفترین سوغاتی های میاندوآب، قند میاندوآب است. ضمن اینکه انگور لیلان با توجه به اشاره حمدالله مستوفی قزوینی در ص 100 نزهۀ القوب (740 هـ  ق) یعنی از هفتصد سال پیش تا حالا از جایگاه ویژه ایی در منطقه همچنان برخوردار است.

کبوترخانه:

اهميّت كبوتر و كبوتر خانه در منطقه ليلان و ملكان:

اهمیّت کبوتر و کبوتر خانه در ایران و فرهنگ ایرانی بحدّی است که در بسیاری از متون تاریخی و ادبی به آن اشاراتی شده و حتّی اشاراتي در اشعار شاعران و ضرب المثل هایی در در میان اقوام مختلف ایرانی وجود دارند که بنوعی در حدّ بسیار بالایی از گره خوردن زندگی جامعه ی بشری ایرانیان را با کبوتر نشان میدهد.نمونه ی بارز این همزیستی را هم اکنون در گوشه و کنار شهرها و روستاها بخوبی می توانیم ببینیم، چرا که گاهی اوقات در گوشه ی حیاطی یا در کنار مزرعه ای یا کنار کارگاههايی شاهد نگهداری کبوتران صحرایی و کبوتران دست آموز هستیم و این امر بیانگر علاقه ی وافر انسان به کبوتر است که ریشه در تاریخ کهن و فرهنگ دیرین این ملّت با تمدّن ایران زمین دارد .

ولی متأسفانه اكثر اوقات به كساني كه كبوتر نگه ميدارند به ديده كبوتر باز و حقارت مي نگرند بطوريكه نگارنده همين موضوع را در فالب يك مقاله ي 50 صفحه ايي به يكي از مسئولين منطقه ي خود نشان دادم تا در صورت امكان ترتيبي دهند تا بصورت منسجم در اين باره تحقيق شود چون منطقه ي ما از اين لحاظ يكي از مناطق بي نظير آذربايجان و حتي ايران است ولي ايشان با كمال تعجب بجاي حمايت،  فرمودند « من خيلي وقت پيش قوش بازي را كنار گذاشته ام » !!!

اما نباید این نکته را فراموش کنیم که هدف انسانها از نگهداری آن صرفاً كبوتر بازي بوده بلكه بهره برداري اقتصادی، غذایی و کودورزی آن بوده، که خود مقوله ای جداگانه ايي است كه از اهميّت زيادي برخوردار است. خیلی ها هستند تنها از نظر رواني به صدای خاصّ آن علاقه دارند، و از شنیدن صدای ( krim krin ) آن لذّت می برند، بعضی ها از پرواز های بلند و دور و دراز آن لذّت میبرند و حتی مسابقاتی هم اجرا می نمایند، برخی از معلّق زدن مکرّر آن، و عدّه ای ازانواع رنگهای سروگردن و بال و پرهای آن لذّت می برند. و بعضي ها به کبوتر بدیده ی تقدّس می نگرند و آنرا مظهرآزادی و آزادگی میدانند، وعدّه ایی به جوجه آن از منظر درمانی مینگرند، که چنین هم هست. و بالاخره هر کسی از ظنّ خود یارش شده است. بنابر اين پرداختن به امر نگهداري كبوتر يك موضوع و امري است فراتر از آنچه كه بعصي ها با عينك بد بيني به آن مي نگرند.

 این پرنده ( کبوتر ) بلحاظ سازگاری آب و هوایی، در چهار اقلیم ایران قادر به زیست است بطوری که در جای جای ایران از زمانهای قدیم شاهد برجهای کبوتر بوده ایم که برخی از آنها از نظر تاریخی و باستان شناسی جای بسی تا مّل و تعمّق دارد.

معماری ساختمان برجها:

ساختمان برج ها و كبوتر خانه ها از نظر معماری واقعاّ شگفت انگیز و جالب توجّه است بوریکه : (( الیزابت بیزلی )) یک بانوی پژوهشگر انگلیسی می نویسد : « فقط بخاطر ساختمان تجسّمی و دلفریب و شاهکاری که در داخل این برجها بکار رفته ارزش و اهمیّت آنرا دارند که هیأت هائی برای دیدن آنها به اصفهان بیایند، حتّی اگر سلجوقیان و شاه عبّاس کبیر هم ساختمانهائی در این شهر با شکوه و جلال بر پا نکرده بودند.»

کهن ترین سند کتبی در مورد کبوترخانه ها:

کهن ترین مدرک ( سند کتبی ) درمورد کبوتر، متعلق به پنجمین سلاله ی مصر باستان است که به سه هزار سال پیش از روزگار ما بر می گردد ،

طبق آنچه که از پروفسور لپسیوس برچ Lepsius M.Birch به جای مانده، نام کبوتر در ردیف اسامی غذاهای سلاله ی قبل از آن نیز ذکر شده ،

پلین Plin نویسنده لاتینی رم باستان که در سال 114 میلادی در گذشته می نویسد که رومیها برای کبوتر بهای گزافی می پرداختند و نسب نیاکان خویش را به کبوتر نسبت میدادند [توتمیسم ] .

در همان زمان هلندیها هم نسبت به کبوتر مثل رومیان قدیم علاقه نشان می دادند.

همچنین در تاریخ آمده که برای سلاطین ایران و توران هم کمیاب ترین کبوترها را می فرستادند. حتی اهمیّت کبوترخانه ها در تاریخ ایران چنان بوده که غازان خان مغول در کنار سایر اقدامات برای احیای کشاورزی ایران، فرامینی جهت حفظ و نگهداری کبوتران وکبوترخانه ها صادر کرده است .

در سال 1600 میلادی اکبر شاه گورکانی در هندوستان برای کبوتر اهمیّت بسزائی قائل بود و در سرای او هرگز کمتر از بیست هزار کبوتر یافت نمی شد. تاریخ نویس دربار ( اکبر شاه ) می افزاید که: « علیحضرت با آمیزش دادن نژادهای مختلف، عملی که قبل از آن هرگز صورت نگرفته بود ، به حد حیرت آوری نژادهای کبوتران را بهبود بخشید.»

قداست و احترام کبوتر و کبوترخانه:

قداست و احترام کبوتر و بواسته ی آن کبوترخانه در زمانهای قدیم بحّدی بوده که در عصر صفوی امتیاز ساختن ( کبوتر خانه ) نه تنها به بیگانگان، حتّی به ایرانیان غیر شیعه نیز داده نمی شده است. همچنین یکی از نذورات اکثر ایرانیان را به هنگام عزیمت یا قبل از عزیمت به مشهد مقدس برای زیارت مرقد مطهر امام هشتم (ع ) ، خرید گندم وتغذیه ی کبوتران حرم، تشکیل می داد. بنابراین وجود کبوتر دراکثر اماکن مقدّس و تغذیه ی آنها توسط زائرین یکی از بارز ترین روابط انسانی و عاطفی و فرهنگی ومذهبی ایرانیان را نشان می دهد.و همینطور در مراسم تعزیه سید سالار شهیدان امام حسین ( ع ) نیز از وجود این پرنده به عنوان سمبل آزادگی استفاده می کنند.

ارزش اقتصادی کبوترخانه ها:

یکی از مقوله های چندین هزار ساله ی ما ایرانیان کشاورزی است، و بعید نیست که اجداد ما از کمبود و مشکل آب و عدم زمینهای حاصلخیز زراعی رنج نبرده باشند. اما مسلماً آنها برای جبران این نقیصه حتماً چاره ای نیز اندیشیده اند، مثلاً برای حل مشکل کم آبی به ایجاد قنات و کاریز پرداخته اند در يقيناً برای تهیّه و گِِرد آوری کود در امر کشاورزی نیز حتماً تلاشها یی کرده اند، زیرا کهن ترین مدرک برای این ادّعا به زمان زرتشت پیامبر ایران باستان بر می گردد، که برای اوّلین بار انعکاس ضرورت کود ورزی را در وندیداد می بینیم؛ جائی که زرتشت از اهورا مزدا پرسد: پنجمین جائی که از زمین به حد اکثر شادمانی وخوشبختی است کجاست؟ اهورا مزدا پاسخ می دهد : « زمینی که رمه ها واحشام بسیاری درآن کود بیشتری بیارد.»

بنابر این بخاطر اهمیّت کود ورزی زمینهای کشاورزی، بجاست که ما نسبت به گذشته ی خود (سنّت) جاهل، و نسبت به آینده ی خود ( صنعت ) بی تفاوت نباشیم، و با تلفیق سنت و صنعت گامی در جهت احیای صنعت پرورش و نگهداری کبوتر برداریم و به ساخت کبوترخانه های مدرن و مجهّز بپردازیم. چرا که در کوتاه ترین زمانِ ممکن یکی از با ارزش ترین تجربیّات بشری از لحاظ صنعت غذایی، کود ورزی و معماری با ارزش و اصیل ایرانی به فراموشی سپرده خواهد شد. بطوری که الان شاهد رواج صنعت مرغداری با پرورش و تولید انبوهی از گوشت های طیور کم خاصیّت و رواج سیل آسای کودهای شیمیائی بجای کود های حیوانی هستیم و بخوبی هم میدانیم که چقدر این اینها ( کودهای شیمیایی ) برای خاک زمین های زراعی مضر و زیانبارند. باید بهوش باشیم که جداً سزاوار نیست راههای تجربه شده هزاران ساله نیاکان خود را به این سادگی بباد فراموشی سپرده و در بست رهایشان کنیم. از نظر كارشناسان اقتصادی این پرنده ( کبوتر ) گاهی اوقات بلحاظ بهره برداری اصولی و تکثیر وپرورش منطقی دارای ا رزش افزوده ی زیادی است، بطوریکه یک کبوتر خانه و برج دو هزار قطعه ای کبوتر – که با هزینه ی بسیار کمی از نظر تغذیه و نگهداری صورت می گیرد – با یک واحد مرغداری 000/10 هزار قطعه ای می تواند رقابت می کند. ضمن آنکه تبعات زيست محيطي و بهداشتي و کیفیّت تغذيه گوشت کبوتر را كه بمراتب خیلی بالاتر از مرغ و سایر پرندگان است را در نظر بگیریم. حال جهت احیاء و بهبود کبوترخانه و تبدیل آن به یک صنعت مدرن و باکیفیت، حمایت های قانونی و دولتی و پشتوانه قوی از جانب مسئولین را می طلبد. ولی امروزه از آنجا که زندگی ماشینی خیلی از مسائل عاطفی را از میان برده، به طبع آن توجّه انسانها هم نسبت به کبوتر خیلی کمتر شده و این فرهنگ همانند بعضی از فرهنگ های اصيل دیگر در حال فراموشی و از بین رفتن است

 حـيــدر بـابـا كهليـكلرون اوچاندا

كول ديبينن دوشان قالخيب قاچاندا

باخجالارون چيـچـكلنيب آچاندا

بيزدنده بير ممكن اولسا يادايله

آچيلميان اوركلري شاد ايله